Gìn giữ và phát triển không gian văn học thiếu nhi

Khoảng trống

Vào những năm từ 1950 đến 1980 của thế kỷ trước, Việt Nam đã từng có một nền văn học dành cho thiếu nhi phát triển khá rực rỡ. Có thể nói, đó là thời kỳ mà lực lượng sáng tác hùng hậu, tràn đầy nhiệt huyết và đã cho ra đời nguồn tác phẩm dồi dào và đầy ắp sự đẹp đẽ, sinh động, trong sáng và xuất sắc. Trên thực tế, những thế hệ sáng tác của những năm tháng ấy đã tạo nên những tác phẩm xứng danh là “sách gối đầu giường”, “sách trong ngăn bàn, cặp sách” của biết bao người - trong đó đặc biệt là có thiếu nhi yêu thích văn học Việt Nam. Có thể kể ra đây những “Búp sen xanh” của Sơn Tùng, “Tuổi thơ dữ dội” của Phùng Quán, “Dế mèn phiêu lưu ký” của Tô Hoài, “Đất rừng phương Nam” của Đoàn Giỏi, “Góc sân và khoảng trời” của Trần Đăng Khoa, “Bầu trời trong quả trứng” của Xuân Quỳnh cùng biết bao cái tên nổi danh như Võ Quảng, Định Hải, Phan Thị Thanh Nhàn, Phạm Hổ…

Nhưng rồi cũng ngay sau đó và cũng khó có thể biết nguyên cớ tại sao, văn học thiếu nhi Việt Nam gần như “tắt lịm”. Thiếu vắng đội ngũ sáng tác, không có hoặc rất hiếm tác phẩm xuất sắc ra đời; cả giai đoạn dài cuối những năm 1990 đến sang đầu thế kỷ XXI, văn học thiếu nhi Việt Nam để lại một khoảng trống rộng lớn không thể lấp đầy. Thậm chí cũng có thể nói rằng: Bản thân các bộ sách giáo khoa cũng không có hoặc rất khó kiếm nguồn ngữ liệu để bổ sung, làm mới cho nội dung sách. Cùng với sự vắng bóng lực lượng sáng tác; đề tài văn học thiếu nhi cũng trở nên nghèo nàn; các đầu sách văn học thiếu nhi không nhiều, hoặc có thì cũng không tạo được dấu ấn. Ngoại trừ một trường hợp nổi lên là nhà văn Nguyễn Nhật Ánh với cách đầu sách dành cho lứa tuổi thiếu niên.

Và lẽ tất yếu, khi văn học thiếu nhi Việt Nam “tắt lịm” thì cũng là lúc văn học nước ngoài dành cho thiếu nhi có điều kiện du nhập ồ ạt. Cùng với nội dung phong phú, đề tài mới lại, hình thức bắt mắt… văn học nước ngoài dành cho thiếu nhi thực sự có sức sống sôi động ngay trên thị trường trong nước và trong thế giới quan của các thế hệ thiếu nhi. Cũng từ đây, “bản đồ” không gian văn học thiếu nhi Việt Nam ngày càng bị thu hẹp và lép vế. Theo thống kê thì sách văn học thiếu nhi trong nước xuất bản mỗi năm chỉ khoảng 20% số lượng sách thiếu nhi nói chung. Nghĩa là “bản đồ” không gian văn học thiếu nhi Việt Nam đã “mất tới” 80% “diện tích” cho văn học thiếu nhi nước ngoài.

Nói như vậy không có nghĩa là để phủ nhận những giá trị mà văn học nước ngoài dành cho thiếu nhi Việt Nam; thậm chí ở phương diện tích cực thì nguồn sách này đã góp phần tạo nên một không gian văn học đa dạng về thể loại, sự phong phú về tư duy, hình ảnh, câu chuyện và cả ngôn ngữ… Song cũng chính vì sự du nhập ồ ạt và thiếu sự cân bằng, văn học nước ngoài dành cho thiếu nhi không chỉ lấn lướt về số lượng, nội dung; mà điều quan ngại hơn chính là sự “xa lạ” và “khác lệch” về không gian văn học, văn hóa… Và rõ ràng là nếu văn học thiếu nhi Việt Nam không được xây dựng, bồi đắp thì “bản đồ” không gian văn học thiếu nhi của Việt Nam sẽ tiếp tục bị thu hẹp, lấn sân, xâm chiếm bởi văn học thiếu nhi nước ngoài. Khi đó, trẻ em Việt Nam sẽ đọc và sống với không gian văn hóa khác, thậm chí là xa lạ với đời sống thực tế của đất nước mình.

Văn học thiếu nhi Việt Nam không được xây dựng, bồi đắp thì “bản đồ” không gian văn học thiếu nhi của Việt Nam sẽ tiếp tục bị thu hẹp, lấn sân, xâm chiếm bởi văn học thiếu nhi nước ngoài. Ảnh internet.

Gìn giữ và phát triển

Trên thực tế thì có thể nói: Sự cạnh tranh giữa văn học thiếu nhi nước ngoài với văn học thiếu nhi Việt Nam là cuộc cạnh tranh sòng phẳng và công bằng. Điều đó được hiểu rằng nếu như văn học trong nước viết cho thiếu nhi không đủ sức lớn mạnh thì sự xâm lấn của văn học thiếu nhi nước ngoài vào Việt Nam là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, cũng cần đưa ra sự cảnh báo rằng có không ít sự dễ dãi, thậm chí là cẩu thả của một số đơn vị khi du nhập văn học thiếu nhi nước ngoài vào Việt Nam với nội dung hời hợt và được xuất bản theo kiểu “ăn xổi”.

Trước bối cảnh này, chính nhà văn Nguyễn Quang Thiều - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam đã từng lo ngại: Khi ồ ạt dịch sách thiếu nhi nước ngoài, nếu không cẩn trọng, để một đứa trẻ đọc quá nhiều thì mặc dù vẫn có những nét đẹp tâm hồn được tạo dựng, nhưng nó rời xa vẻ đẹp ở chính nơi mà chúng sinh ra và lớn lên. Và nhà văn Nguyễn Quang Thiều nhấn mạnh: “Văn học thiếu nhi là mảnh đất bị lãng quên và chúng ta cần đánh thức lại nó”.

Và cũng có thể nói là trong gần 10 năm trở lại đây, đội ngũ sáng tác văn học thiếu nhi trong nước đã “có sự thức tỉnh” và có xu hướng phát triển để trở thành lực lượng hùng hậu. Điểm khá thú vị của sự phát triển của đội ngũ này là có hai thành phần chính: Một là đội ngũ người lớn sáng tác văn học thiếu nhi và hai là chính đội ngũ thiếu nhi sáng tác văn học thiếu nhi. Đặc biệt có ý nghĩa hơn thế, một số địa phương, đơn vị đã đứng ra tổ chức các cuộc vận động, giải thưởng văn học và sáng tác văn học dành cho thiếu nhi. Đó là Hội Nhà văn Việt Nam với Cuộc vận động sáng tác văn học về đề tài thiếu nhi; đó là Báo Thể thao - Văn hóa với Giải thưởng Dế Mèn; mới đây nhất là Thành phố Hồ Chí Minh với Giải thưởng Sách thiếu nhi và Nhà xuất bản Kim Đồng với Giải thưởng Văn học Kim Đồng và Cuộc Vận động sáng tác cho thiếu nhi 2023 - 2025.

Sự cộng hưởng sức mạnh từ sự phát triển của đội ngũ sáng tác với các giải thưởng sách và sáng tác văn học dành cho thiếu nhi chính là “chìa khóa” mở những cánh cửa không gian cho các cây bút yêu thích sáng tác văn học thiếu nhi. Đó như là sự tăng thêm nguồn động viên, khích lệ các tác giả viết về tuổi thơ và khích lệ tuổi thơ đọc sách về tuổi thơ. Và cũng với sự nở rộ của các giải thưởng đã trở thành những dấu hiệu tốt, cho thấy sự quan tâm của cộng đồng xã hội; của người lớn, của nhà xuất bản và của các tổ chức đối với văn học thiếu nhi cũng như không gian văn hóa đọc dành cho thiếu nhi. Thông qua các giải thưởng, sự ghi nhận và tôn vinh sẽ xây dựng và bồi đắp để lực lượng sáng tác cảm thấy mình là trung tâm của sân chơi và họ tâm huyết với sự nghiệp sáng tác.

Tuy nhiên, tất cả bấy nhiêu cũng mới chỉ là “sự khởi đầu”. Vì thế, để “bản đồ” không gian văn học thiếu nhi Việt Nam thực sự được gìn giữ và phát triển, rất cần sự đầu tư căn cơ, bài bản cùng một ý thức hệ thấm đẫm bản sắc văn hóa.

Đối với lực lượng sáng tác, bên cạnh nguồn lực vật chất thì cũng rất cần đến nguồn “sức mạnh nội sinh” - đó chính là văn hóa người cầm bút. Song với “sự khởi đầu” đầy hứa hẹn về đội ngũ sáng tác, động lực sáng tác và hệ thống các giải thưởng, văn học thiếu nhi Việt Nam hoàn toàn có quyền kỳ vọng về “sự đánh thức” và hồi sinh./.